Doğu Türkistan Uygur Devleti

İç Asya�ya doğru göçen Uygurların başında, Vu-hi Tegin�in kardeşi, Ngo-nie Tegin bulunuyordu. Kendisi 13 Uygur kabile birliğinin son �kagan�ı (846-948) kabul edilmektedir. Batıya gelen Uygur kolu Tanrı Dağları, Beş-balık, Turfan taraflarına yerleşerek, 840�da Kara-Balasagun�da istilacılar eli ile öldürülen Uygur hakanının yeğeni, Mengli�yi �kagan� (Ulug Tangride Kut Bulmış Alp Külüg Bilge) seçtiler (856). Tibetliler�in hücumuna karşı, nüfuzu altında tutmak istediği bu bölgede kendisine bir dost arayan Çin, bu Uygur Devleti�ni derhal tanıdı. 873�e doğru �kagan�ın Buku Cin olması muhtemeldir.

T�anglar, ismen de olsa, kendilerine bağlı ve siyasetlerine uygun bir tutum içinde bulunan bu Uygur devletinin, meşru Çin idaresine isyan eden Turfan, Beş-balık askerî valilerini ortadan kaldırarak Hami�ye kadar hakimiyet kurmalarına şüphesiz müdahale etmiyorlardı. Bu suretle siyasî nüfuzu gittikçe artan ve İç-Asya�nın ticaret yolları üzerinde olması ile de iktisaden gelişen Uygur Devleti aynı zamanda Manihizm�in bölgede yayılmasına vasıta oluyordu. Nitekim T�anglar�ın yıkılışı sırasında Tun-huang askeri bölgesini işgal eden Çin�li kumandan, yukarıda bahsettiğimiz muhtar �devlet�ini kurarken �Beyaz elbise giyen Gök-oğlu� lakabını almıştı (Maniheistler beyaz giyiyorlardı). Fakat bilindiği gibi, Kan-çou Uygurları bu muhtar �devlet�e son vermişler (911), bu tarihten itibaren Doğu Türkistan Uygur Devleti de müstakil olmuştu.

Bundan sonra, güneyde Tibet, Batı Türkistan�da Karluk bölgesi ile sınırlı ve başlıca şehirleri Turfan, Kaşgar, Beş-balık, Kuça, Hami (Urumçi) olan ülkelerini müdafaa ile yetinerek sanat, edebiyat ve ticaret sahasında yükselen bu Uygur Devleti ile ilgili siyasi hadiseler hakkında fazla bilgi görülmüyor. Ancak 947�lerde başkentin Hoço (Doğu Türkistan�da Kara-hoca = Kao-Ch�eng) şehri ve yazlık merkezin de Beş-balık (Pei-ting) olduğu ve �Gün Ay Tangride Kut Bulmış Ulug kut onanmış, alpın, erdemin, il tutmuş Alp Arslan Kutlug Kül Bilge Tangri Han�ın devleti idare ettiği biliniyor. Uygur hükümdarlarına �ıduk-kut� lakabı verilmiş ve başkent Iduk-kut (İdi-kut) şehri diye anılmıştır.

Uygurlar hakkında en ilgi çekici bilgiye, Çin�deki Kuzey Sung imparatoru tarafından 981�de Kara-hoça�ya elçi olarak gönderilen Wang-ye tö�nün seyahat notlarında tesadüf edilmektedir ki kültür tarihi bakımından büyük değer taşır.

Doğu Türkistan Uygur Devleti�nde, doğu Uygur kolunda olduğu gibi, Budizm çok yayılmış, hatta Maniheizm�den üstün bir mahiyet almış, bunun yanında Nasturi Hıristiyanlık ve başlangıçta pek az olmak üzere İslamiyet tesirlerin göstermiştir. Müslüman-Türk Karahanlılar, Kaşgarlı Mahmud�un eserinde (1074) �kâfir� diye bahsedilen Uygurlar�la mücadele ediyor ve Uygur memleketinde İslamiyeti yaymağa çalışıyorlardı. Sonra İslamiyet Çin�e Uygurlar vasıtası ile girdiği için oradaki ilk Müslüman Çinlilere Huei-ho (Uygur) denilmiştir.

Doğu Türkistan Uygur Devleti (1209)�da Cengiz Han�a bağlandığı zaman, o tarihe kadar Kara-Hitaylar�a tabi durumunda olan Iduk-kut Barçuk Art-Tegin bulunuyordu. İslam kaynaklarında daima �Dokuz-oğuz� diye bahsedilen Uygurların hakimiyeti fiilen sona ermekle beraber, Moğollar tabiiyetinde olarak Uygur sülalesi, İduk-kut unvanı ile, Çin�de Ming devrinin başlarına, son Uygur İdi-kut�u Ho-şang, Ming sülalesi kurucusuna teslim oluncaya kadar (1368) devam ettiği gibi, birçok Uygur, Cengiz Moğolları devletinde yüksek idari vazife almış ve Uygur medeni tesirleri Asya�nın doğusu ve batısında asırlarca hissedilmiştir.